Przewodnik Anna Kowalkowska
Edukacja patriotyczna w ZHP: przeżytek, czy wyzwanie XXI wieku?
Uczenie patriotyzmu jest trudne. To zagadnienie, które większości ludzi kojarzy się z patosem i nudną akademią, ewentualnie z powstaniami narodowymi od kościuszkowskiego, po warszawskie włącznie. Obecnie nie stoimy jednak przed żadnym zagrożeniem, które zmusiłoby nas do zbrojnej walki w obronie ojczyzny. Wyzwaniem dla nas jest współczesny świat, w którym Polska staje się tylko elementem globalnej wioski.
Patriotyzm i obywatel – ujęcie definicyjne
Pierwszym pojęciem, które należy zdefiniować, aby poprawnie rozważać aspekt edukacji patriotycznej jest „patriotyzm”. Najprościej określić patriotyzm jako miłość do własnej ojczyzny. Definicja ta jest co prawda poprawna, jednak należy wziąć pod uwagę fakt, że jest to stwierdzenie bardzo obszerne. Według słownika wyrazów obcych słowo to oznacza: „postawa społeczno – polityczna i forma ideologii, łącząca przywiązanie do własnej ojczyzny oraz poświęcenie dla własnego narodu – z szacunkiem dla innych narodów i poszanowaniem ich suwerennych praw”. Jest to definicja szeroka, która obejmuje aspekt poszanowania innych narodów i ich suwerenności, a więc jednocześnie wpisuje się idealnie w założenia edukacji wielokulturowej, której kluczem jest chęć poznania innych kultur i otwarcia się na dialog z nimi. Niezależnie jednak na jakiej definicji opierać się będą rozważania najistotniejsze jest aby pamiętać, że patriotyzm opierający się na przywiązaniu do narodu uznawał szacunek dla innych narodów. Wesołowska przywołuje dalej aksjologiczne funkcje patriotyzmu za Zdzisławem Kosyrzem: uczestnictwo, poczucie więzi i wspólnoty, współtworzenie, identyfikacja. Uczestnictwo polega na udziale w tworzeniu historii i dziejów ojczyzny, poczucie więzi na mimowolnym wykształcaniu się połączenia pomiędzy obywatelem, a krajem i narodem, współtworzenie opiera się w dużej mierze na współudziale w życiu narodu i wpływaniu na nie bezpośrednio lub pośrednio, a w końcu w identyfikacji chodzi o poczucie tożsamości z ojczyzną.
Po drugie, należy wyraźnie wskazać, co oznacza pojęcie „obywatel”, które jest o tyle trudne do zdefiniowania, że można je rozumieć na wiele sposobów. Pojęcie to jest często wykorzystywane przez autorów, którzy nadają mu inny wydźwięk i znaczenie w zależności od kontekstu całej wypowiedzi. Jako obywatela pojmujemy zarówno mieszkańca miasta czy wsi, jak i obywatela danego kraju, chociaż istoty znaczenia tego pojęcia możemy doszukać się już w sposobie funkcjonowania polis w okresie Starożytnej Grecji, gdzie „obywatelem” nazywano ludzi wolnych, którzy mieli możliwość decydowania o losach swojego miasta. Od samego początku istnienia obywatelskość kojarzona jest z ustrojem demokratycznym, w którym rządy były sprawowane przez lud[1]. Kluczowe jest jednak to, aby wskazać, że „w pojęciu obywatel odbija się mniej lub więcej wierny obraz człowieka posiadającego cechy porządne nie tylko przez państwo, lecz także przez społeczeństwo”[2]. Jest to bardzo istotna różnica, jeśli chcemy rozróżnić obywatela, od patrioty. Obywatel, to osoba nastawiona na społeczeństwo i zaspokajanie jego potrzeb, natomiast patriota ukierunkowany jest na naród i jego oczekiwania. Gdyby zadać sobie pytanie kim jest obywatel w społeczeństwie ponowoczesnym „można stwierdzić, że jest on wolnym podmiotem, aktywnym członkiem otwartych wspólnot, dobrowolnie podejmującym współodpowiedzialność za los ich pozostałych członków”[3].
Kluczem naszych harcerskich działań wychowawczych powinno być więc połączenie obu tych pojęć w taki sposób, aby zapewnić edukację wielowymiarową i wychowanie ukierunkowane na rozwój naszych podopiecznych w taki sposób aby jednocześnie identyfikowali się oni z naszą kulturą, czuli potrzebę aktywnego uczestnictwa w niej i szanowali inne narody. Stoi przed nami zadanie bardzo trudne, ale jak najbardziej możliwe do wykonania.
Kampania bohater – przykład realizacji edukacji w zakresie patriotyzmu
Jednym z najbardziej popularnych sposobów na realizowanie edukacji patriotycznej w oparciu a autorytety jest przeprowadzenie kampanii bohater. W literaturze nie funkcjonuje jednak jej jednoznaczna definicja. W potocznym rozumieniu można ją zdefiniować jako proces zdobywania imienia przez daną jednostkę ZHP. Kampania taką może podjąć każda jednostka, od tej podstawowej, czyli drużyny harcerskiej aż do jednostek większych, takich jak hufce czy chorągwie. W wypadku przeprowadzania takiej kampanii przez jednostki większe niż drużyna, jest ona jednym z rodzajów kampanii programowej. Kampania programowa, jest to według definicji zamieszczonej w Leksykonie harcerstwa: „długotrwałe działanie, związane z określonym, wybranym problemem, przy masowym udziale drużyn w realizacji zadań”. Aby w pełni pojąć, dlaczego prowadzenie kampanii bohater jest tak istotne w edukacji patriotycznej, należy zrozumieć co dla harcerza oznacza słowo „bohater”. W Leksykonie harcerstwa przeczytać można, że bohater to „człowiek, który wsławił się czymś szczególnym, zwłaszcza męstwem, ofiarnością, wybitnymi zasługami w walce o postęp i wyzwolenie narodowe i społeczne” . Posiadanie przez daną jednostkę bohatera umożliwia rozpoczęcie procesu naśladownictwie i identyfikacji. Kampania bohater jest sposobem na pokazywanie wzorów do naśladowania, na przedstawienie na konkretnym przykładzie zachowań i „sposobów na życie”, które mogą się przyczynić do kształtowania postaw patriotycznych.
Edukacja patriotyczna – inne działania podejmowane przez ZHP
Związek Harcerstwa Polskiego w kontekście edukacji patriotycznej skupia się na nauczaniu historii dziejów harcerstwa, ze szczególnym uwzględnieniem historii Szarych Szeregów. Warto jednak zastanowić się nad przykładami konkretnych zadań, które w ramach tego rodzaju edukacji są podejmowane. W pierwszej kolejności są to zbiórki tematyczne i cykle zbiórek poświęcone historii. Po drugie udział w obchodach świąt narodowych. Po trzecie sporadyczne wycieczki edukacyjne. Po czwarte i w zasadzie najbardziej efektywne wymienię w tym miejscu korzystanie z gotowych propozycji programowych, które uwzględniają aspekty obywatelskości i patriotyzmu.
Mam jednak wrażenie, że w naszych działaniach wychowawczych skupiamy się w największym stopniu na kształtowaniu postawy, że za Ojczyznę bić się trzeba… Niestety bardzo mało jest działań, które opierają się na kształtowaniu patriotyzmu XXI wieku, na uświadamianiu wagi społeczeństwa obywatelskiego oraz odpowiedzialności za kraj w sposób, który możemy w dzisiejszych czasach efektywnie wykorzystać.
XXI wiek – wyzwanie dla edukacji patriotycznej.
Globalna wioska i społeczeństwo wielokulturowe, to pojęcia, które towarzyszą nam we współczesnej codzienności. Polska staje się elementem społeczeństwa wielokulturowego, do którego dostęp mamy z każdego miejsca na świecie. Edukacja i kultura stoją obecnie przed wyzwaniem zachowania własnej tożsamości narodowej w dobie globalizacji. Patriotyzm jako taki, musi uleć zmianie. Drugim ważnym aspektem jest kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego, w którym każdy dorosły harcerz powinien potrafić się odnaleźć i wziąć odpowiedzialność za kraj – w sposób bardzo dosłowny.
Pierwsze z wymienionych wyzwań, to kształtowanie postawy tożsamości narodowej w globalnej wiosce. Można przyczynić się do tego wplatając do pracy drużyn i gromad, szczepów i hufców elementów regionalizmu. Wykorzystać do tego można gotowe zestawy sprawności harcerskich, czy inne narzędzia metodyczne, takie jak np. Znak Służby Ziemi Śląskiej. Poprzez pokazywanie wartości tego co „nasze”, mamy szansę na kształtowanie postaw przynależności, a przez to szacunku do kultury polskiej. Poznanie tego, co nam bliskie i docenienie tego wartości uruchamia proces identyfikacji, który jest niesamowicie istotny w kontekście społeczeństwa wielokulturowego, w jakim mamy okazję żyć i wychowywać następne pokolenia harcerzy.
Drugie wyzwanie dotyczy społeczeństwa obywatelskiego. Celem naszym jest kształtowanie odpowiedzialnych ludzi, którzy będą w stanie samodzielnie podejmować decyzje. Przy zajęciach patriotycznych warto skupić się nie tylko na historii, ale również na czasach aktualnych. Kształtowanie postaw obywatelskich może być wdrażane poprzez projekty starszoharcerskie, a w szczególności w trakcie pracy z wędrownikami. Wędrownik to osoba, która wkracza w dorosłość. Jako świadomi wychowawcy powinniśmy mieć na celu przygotowanie go do funkcjonowania w świecie dorosłych. Nauczmy go więc aktywnego uczestnictwa, podejmowania dyskusji na ważne interesujące go tematy, brania udziału w wyborach samorządowych i parlamentarnych. Nauczmy go śledzenia aktualności, oceniania i komentowania wydarzeń. Postarajmy się wyposażyć go w takie kompetencje, aby mógł stać się odpowiedzialnym, aktywnie uczestniczącym członkiem społeczeństwa.
Na koniec przytoczę fragment artykułu opublikowanego w „Czuwaj” – miesięczniku instruktorów Związku Harcerstwa Polskiego:
„Ucząc współdziałania w grupie czy pracując z harcerskimi specjalnościami, wyposażamy naszych harcerzy w wiele cennych umiejętności i doświadczeń. Ale nie jesteśmy wszechstronną firmą szkoleniową i nie wszystkiego możemy ich nauczyć. Dużo ważniejsza od edukacji jest w harcerstwie formacja – czyli kształtowanie postaw. Z chilijskich ekonomistów czy izraelskich naukowców ich kraje nie miały tyle pożytku, gdyby skonsumowali oni rządowe stypendia i pozostali w USA. Ktoś ich jednak tak ukształtował, by wiedzieli, że ich rolą jest powrócić do ojczyzny i służyć jej tym, co zdobyli. Tego właśnie mamy uczyć przede wszystkim: postawy służby, dążenia do bycia użytecznym, umiejętności stawiania sobie celów i konsekwentnego ich realizowania, pracy nad sobą. Również pracy nad własnym charakterem. I świadomości, że jeśli ja i moi przyjaciele będziemy ludźmi uczciwymi, przyzwoitymi, rzetelnymi, jeśli ktoś jeszcze zechce wziąć z nas przykład – to mamy szansę podnieść trochę „średnią krajową”… i o tyle lepiej będzie się żyło w Polsce.”
Myślę, że powyższe słowa są świetnym podsumowaniem moich rozważań. Decyzję „na co się zdecydować” pozostawiam drużynowym, namiestnikom i programowcom. Przygotowując programy, sprawności i pojedyncze zbiórki, pamiętajmy jednak, że to my, Instruktorzy, mamy bezpośredni wpływ właśnie na kształtowanie postaw harcerzy.